سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن

سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن یک امر ضروری برای ادامه حیات انسان است. بدون وجود سیستم ایمنی بدن در برابر ویروس ها، باکتری ها، انگل ها و مواردی از این دست، هیچ گونه مقاومتی نخواهد داشت. در حقیقت وضعیت سلامت ما به عملکرد سیستم ایمنی بدن بستگی دارد. جهت آشنایی بیشتر با ماهیت این سیستم و عملکرد آن، بخش پزشکی مجله ماه را دنبال کنید.

آشنایی با سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن

سیستم ایمنی، شبکه گسترده ای از سلول ها و بافت هایی است که در هر لحظه مورد هجوم باکتری ها و ویروس ها قرار دارد و به محض مواجه شدن با آنها فعالیت خود را آغاز می کند. این شبکه دفاعی در کل بدن پخش شده و شامل ارگان ها و پروتئین ها و اجزای متعدد دیگری است. اساسا سلول های سیستم ایمنی این توانایی را دارند تا بافت های خودی را از بافت های بیگانه در بدن تشخیص دهند. این شناساگرها هم چنین سلول های مرده را از سلول های زنده بازشناسی می کنند. زمانی که بدن با ورود یک باکتری یا ویروس و یا انگل مواجه می شود، سیستم ایمنی کار خود را آغاز کرده و پس از شناسایی آن، عملیات نابودی را آغاز می کند. اما برای شناخت سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن ابتدا باید دانست که سیستم ایمنی از چه اجزایی تشکیل شده است.

وظایف گلبول های سفید خون در عملکرد سیستم ایمنی بدن

سلول های سفید یا همان گلبول سفید خون، هم زمان با جریان خون از طریق رگ ها و عروق در سر تا سر بدن در حال گردش هستند. کار این گلبول ها در سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن این است که همزمان با این چرخش در بدن، به دنبال عوامل بیگانه و تهدید کننده هستند. زمانی که یک گلبول سفید، باکتری، ویروس یا هر عامل دیگری را یافت، سیگنال هایی به دیگر سلول ها ارسال می کند تا آنها نیز از وجود این عامل بیگانه مطلع شوند. گلبول های سفید در قسمت های مختلف بدن تجمع می کنند. در واقع هر قسمتی که غدد لنفاوی حضور داشته باشند، گلبول های سفید نیز در آن جا دیده می شوند. از جمله این مکان ها:

• غده تیموس: غده ای بین شش ها و ناحیه زیر گردن
• طحال: عضوی از بدن است که کار تصفیه خون را بر عهده دارد. در ناحیه بالا سمت چپ شکم قرار گرفته است.
• مغز استخوان: ماده ای در مرکزی ترین قسمت استخوان است که گلبول قرمز نیز تولید می کند.
• گره های لنفاوی: در قسمت های مختلف بدن وجود دارد و به وسیله عروق لنفاوی به هم متصل می شوند.

گلبول های سفید خون به دو دسته تقسیم می شوند

فاگوسیت یا سلول های بیگانه خوار: این نوع از گلبول های سفید، اطراف عامل بیگانه در بدن را احاطه کرده و آن را از بین می برند. در واقع باکتری ها و ویروس ها توسط فاگوسیت ها خورده می شوند. فاگوسیت ها انواع مختلفی دارند.

• نوتروفیل ها: این گروه، از اشکال معمول فاگوسیت ها هستند و اغلب کار آنها حمله به باکتری هاست.
• مونوسیت ها: بزرگترین گروه فاگوسیت ها هستند و وظایف متعددی بر عهده دارند.
• ماکروفیت ها: به عوامل بیگانه حمله ور می شوند و آنها را نابود می کنند. به علاوه کار از بین بردن سلول های مرده نیز با این گروه از فاگوسیت هاست.
• سلول های مست: کار عمده آنها بهبود جراحات حاصل از نابودی میکروب هاست و اینکه از بدن در برابر حمله مجدد آنها جلوگیری کنند.

لنفوسیت ها یا گلبول های سفید تک هسته ای: این دسته از گلبول های سفید کمک می کنند تا سیستم ایمنی بدن بتواند عوامل تهدید کننده قبلی را که پیش از این وارد شده بودند، شناسایی کرده و دوباره از بین ببرد. لنفوسیت ها در مغز استخوان تولید شده و کار خود را از آنجا آغاز می کنند. برخی از آنها در مغز استخوان مانده و لنفوسیت های B یا سلول های B را تشکیل می دهند و برخی دیگر به غده تیموس رفته و لنفوسیت های T یا سلول های T را می سازند. هر کدام از این گلبول های سفید، نقش خاصی را بر عهده دارند. گروه B تولید کننده پادتن در بدن است و در هنگام بروز خطر، گروه T را هشیار می کند و سلول های T نیز، سلول های تهدید کننده را نابود و دیگر اعضای سیستم ایمنی را آماده فعالیت می کنند.

عملکرد سیستم ایمنی بدن چگونه است

اولین نکته در مورد سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن این است که عوامل خودی را از فاکتورهای بیگانه در بدن تشخیص دهد. این کار معمولا با شناسایی پروتئین های موجود در سطح سلول ها انجام می شود. اگر نوع پروتئین موجود برای سیستم ایمنی آشنا و شناخته شده بود، یعنی این سلول یک سلول آشنا است و اگر نوع پروتئین قابل شناسایی نبود، یعنی با یک عامل بیگانه رو به رو هستند.

پادزا چیست

هر عاملی که موجب واکنش سیستم ایمنی بدن شود را آنتی ژن یا پادزا می گویند. در بسیاری از موارد، پادزا، یک باکتری، ویروس، انگل، سم یا حتی بدن یک فرد بیگانه است. اما گاهی اوقات نیز پادزا بخشی از بدن یا سلول های مرده است. برای شناسایی یک پادزا یا عامل تهدید کننده، در ابتدا باید گروهی از سلول ها با هم فعالیت داشته باشند تا تشخیص به درستی انجام شود.

نقش لنفوسیت های گروه B در مواجهه با عامل تهدید کننده بدن

لنفوسیت های گروه B یا همان سلول های B به محض مواجه شدن با عامل تهدید کننده، شروع به ترشح پادتن می کنند. پادتن نوعی پروتئین است که برای از بین بردن عوامل تهدید کننده سیستم ایمنی استفاده می شود. هر سلول B یک نوع خاصی از پادتن را تولید می کند. برای مثال، برخی از آنها ممکن است فقط پادتن نابود کننده ی باکتری را ترشح کند و گروهی دیگر فقط مامور نابودی ویروس ها باشند.

پادتن ها بخشی از یک خانواده بزرگ مواد شیمیایی به نام ایمونوگلوبولین هستند که نقش اساسی در سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن عهده دارند. پادتن ها، عوامل خطر را محاصره کرده ولی آنها را از بین نمی برند. کار نابودی این باکتری ها و ویروس ها با گروه دیگری از گلبول های سفید مثل فاگوسیت هاست.

نقش لنفوسیت های گروه T در مواجهه با عامل تهدید کننده بدن

این گروه به چند دسته ی مختلف تقسیم می شود. سلول های کمک کننده T که کار هماهنگی میان بخش های مختلف سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن را بر عهده دارند. برخی از سلول های T با دیگر سلول های سیستم در ارتباط هستند و تعدادی از آنها نیز جهت تولید پادتن با سلول های B همکاری می کنند. سلول های کشنده که به فاکتورهای تهدید کننده حمله ور شده و آنها را از بین می برند. در واقع این دسته از سلول های T جهت نابودی پازا ها ساخته شده اند.

سیستم ایمنی بدن در سنین مختلف

سیستم ایمنی در بدن هر فردی متفاوت است اما آن چه اهمیت دارد این است که با رسیدن به سن بزرگسالی، قدرت این سیستم به مراتب بیشتر شده و با توان بیشتری از بدن دفاع می کند و دلیل عمده آن هم این است که با افزایش سن، عوامل خطر بیش از پیش سلامت انسان را به خطر می اندازند. به همین دلیل است که نوجوانان و جوانان، به نسبت کودکان کمتر دچار بیماری می شوند.

تولید پادتن توسط سیستم ایمنی بدن یا مصونیت

برای مقابله با هر نوع باکتری یا ویروسی، یک نوع خاصی از پادتن در بدن تولید می شود. در واقع پس از تولید پادتن، یک کپی از آن در بدن ذخیره می شود تا در صورت ورود مجدد آن باکتری بتوان راحت تر با آن مقابله کرد. به همین علت است که برخی بیماری ها مثل آبله مرغان فقط یک بار در هر فرد ظاهر می شود، زیرا پادتن مربوط به آن در بدن ذخیره شده و به محض ورود دوباره عامل خطر، بدن آن را شناسایی و از بین می برد. این عملکرد سیستم ایمنی را مصونیت می گویند. سه نوع مصونیت در انسان ها وجود دارد. مصونیت درونی یا غریزی، مصونیت انطباقی و مصونیت انفعالی.

مصونیت درونی یا غریزی

همه ما در هنگام تولد، به واسطه سیستم ایمنی بدن، تا حدودی توانایی مقابله با عوامل تهدید کننده سلامتی را داریم. از همان ابتدا، سیستم ایمنی بدن می تواند ورود عامل بیماری زا را شناسایی و درصدد نابودی آن بر آید. این مصونیت درونی شامل خارجی ترین موانع برای جلوگیری از ورود باکتری ها و ویروس هاست، موانعی مثل پوست یا مخاط گلو و روده. این نوع واکنش از جانب سیستم ایمنی، کلی است و دارای ضوابط و شرایط خاص نمی باشد. اگر باکتری یا ویروس قصد ایجاد اختلال در مصونیت درونی داشته باشند، مصونیت انطباقی یا انفعالی مانع خواهند شد.

مصونیت انطباقی یا اکتسابی

این شیوه از محافظت در برابر عامل تهدید کننده، با افزایش سن و در اثر تجارب فردی صورت می گیرد. با هر بار رو به رو شدن با یک بیماری، پادتن آن در بدن ذخیره شده و با ورود مجدد باکتری یا ویروس مربوطه به بدن، سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن سریعا آن را از بین خواهد برد.

مصونیت انفعالی

در این مورد، مصونیت از فرد دیگری منتقل شده است. برای مثال کودک برخی از صفات سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن را از بدن مادر در طول دوران جنینی گرفته یا پس از آن با تغذیه از شیر مادر، در برابر حمله عوامل تهدید کننده، واکنش نشان خواهد داد.

اختلالات در عملکرد سیستم ایمنی بدن

از آن جایی که سیستم ایمنی بدن شبکه ای گسترده و پیچیده دارد، عوامل مختلفی می تواند در عملکرد آن اختلال ایجاد کند. اختلالات سیستم ایمنی شامل سه گروه اصلی است:

کمبود ایمنی

این مشکل زمانی ایجاد می شود که بخشی از سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن به درستی وظایف خود را انجام ندهد. افزایش سن، چاقی مفرط و یا اعتیاد به الکل و مصرف بیش از حد آن می تواند باعث بروز این اختلال شود. در کشورهای در حال توسعه، وضعیت نامناسب تغذیه نیز یکی دیگر از این عوامل است. HIV یا ویروس نقض ایمنی بدن یکی از مثال های عمده ای است که در اثر ضعف سیستم ایمنی بدن ایجاد می شود.

خود ایمنی

در اختلال خود ایمنی، سیستم ایمنی بدن سلول های سالم را اشتباها به جای عوامل تهدید کننده مورد تهاجم قرار می دهد. در واقع بدن در تشخیص خودی و غیر خودی دچار مشکل می شود. هپاتیت نوع یک، آرتروز و بیماری های گوارشی از جمله مهم ترین نمونه هایی است ک در اثر خود ایمنی بدن ایجاد می شوند.

حساسیت بیش از حد

در این مورد، سیستم ایمنی بدن چنان واکنش شدیدی در برابر ویروس یا باکتری نشان می دهد که حتی سلول ها و ارگان های سالم نیز تحت تاثیر قرار می گیرند. برای مثال، هنگامی که فرد دچار حساسیت به ماده خاصی است، گلبول های سفید عملکرد شدیدی از خود نشان می دهند، به گونه ای که فرد دچار شوک آنافیلاکسی شده و حتی در خطر مرگ قرار دارد.

چند راه ساده برای افزایش قدرت سیستم ایمنی و عملکرد آن

• مناسب بودن میزان خواب در سنین مختلف و مدیریت استرس: کمبود خواب و افزایش استرس موجب ترشح بیشتر هورمون کورتیزول شده، در نتیجه سرعت سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن را پایین می آورد.
• ورزش کنید: با افزایش فعالیت، میزان تولید و گردش گلبول های سفید در خون افزایش یافته، در نتیجه سلول های فعال سیستم ایمنی در همه جا حضور خواهند داشت.
• قارچ، سیر و ادویه مصرف کنید: بر اساس تحقیقات، این مواد می تواند عملکرد سیستم ایمنی را بهبود ببخشند و از شما در برابر بروز انواع بیماری ها محافظت کند. علاوه بر این، مصرف روزانه قارچ باعث می شود حتی اگر به بیماری خاصی مبتلا شدید، عفونت ناشی از آن زودتر از بین رود.
• نوشیدن آب را فراموش نکنید: مصرف آب در کنار تمامی مزیت های دیگر، موجب افزایش عملکرد سیستم ایمنی شده و باعث می شود تا کبد بهتر بتواند سموم بدن را دفع کند. با مصرف به اندازه آب، باکتری ها و سموم محلول نیز، زودتر از بدن دفع می شود.
• داشتن رابطه جنسی منظم: بر اساس آمارها، افرادی که دارای رابطه جنسی منظم و در چارچوب هستند، کمتر از دیگران بیمار می شوند.

رژیم غذایی سالم برای عملکرد بهتر سیستم ایمنی بدن

بادام، دانه آفتابگردان، سرکه، بلوبری، بروکلی، مرکبات، فلفل، چای سبز، شکلات تلخ، اسفناج، سیب زمینی و ماهی های چرب از جمله مواد غذایی هستند که سیستم ایمنی بدن و عملکرد آن را بهبود می بخشند. داشتن رژیم غذایی مناسب در کنار خوردن غذاهای سالم، می تواند از ابتلای شما به بیماری ها جلوگیری کند. ترک سیگار و کاهش مصرف الکل نیز در کنار رعایت بهداشت فردی می تواند سیستم ایمنی را در وضعیت بهتری قرار دهد. کارشناسان مجله اینترنتی ماه می گویند برای حفظ سلامتی از تاثیر ویتامین بر بدن غافل نشوید.