اگر در زمینه روانشناسی تخصصی داشته باشید یا دست کم علاقه مند به مسائل روان شناختی باشید، پس حتما واژه دوپامین را بسیار شنیده اید. دوپامین یکی از هزاران انتقال دهنده عصبی است که تاکنون تحقیقات بسیاری در مورد عملکرد و خصوصیات آن انجام شده است. از نظر متخصصان این مبحث، مطالعه در زمینه دوپامین در مغز ، بسیار گسترده بوده و پیچیدگی های خاص خود را دارد. در بخش دانستنی های مجله ماه مقاله ای ترتیب داده شده که به زبانی ساده و قابل فهم در مورد دوپامین و عملکرد آن و همچنین ضرورت وجود آن در مغز و ارتباط آن با پارکینسون توضیح داده شده است. اگر مایل به آشنایی با این ماده مغزی هستید، ما را دنبال کنید.
اثرات دوپامین در مغز
دوپامین یکی از انتقال دهندگان پیام های عصبی بین سلول های مغزی است که بسیار شناخته شده است و عملکرد آن نسبت به دیگر عناصر شیمیایی موجود در مغز از اهمیت بیشتری برخوردار است. دوپامین در مغز در ایجاد حس سرخوشی و رضایت در فرد بسیار موثر بوده و بخشی از کنترل حرکات فیزیکی بدن بر عهده آن است. یکی از مخازن عمده دوپامین در مغز ، توده سیاه است که مربوط به احساس رضایت و حرکت در بدن می باشد. زمانی که فرد دچار بیماری مثل پارکینسون می شود، در واقع دوپامین موجود در توده سیاه از بین رفته و در نتیجه لرزش در دست و پا ایجاد شده و فرد در فعالیت های حرکتی نیز دچار مشکل خواهد شد.
درصد زیادی از دوپامین موجود، در ناحیه ای از مغز به نام VTA تولید شده و به دیگر قسمت های بدن منتقل می شود. زمانی که فرد در اثر بروز هر حادثه ای احساس سرخوشی می کند، دوپامین تولید می شود. علاوه بر این، دوپامین حتی در برابر واکنش های وابسته به حیات نیز عکس العمل نشان می دهد؛ مثل نوشیدن آب یا خوردن غذا.
بدن انسان به فعالیت دوپامین در بدن احتیاج دارد. در واقع زمانی که فرد از انجام کاری خاص احساس رضایت دارد، دوپامین ضرورتا باید ترشح شود تا انگیزه برای تکرار آن کار در انسان به وجود آید. ترشح دوپامین در مغز ، یکی از ضروریات مکانیزم بدن است که باعث می شود تا عملی مثبت به دلیل ایجاد حس رضایت در فرد به عادت تبدیل شده و انجام دوباره آن موجب حفظ سلامتی و نشاط روحی شود.
ارتباط دوپامین در مغز با سروتونین
برای پاسخ به این سوال که ارتباط دوپامین با سروتونین چیست ، می توان به شباهت ها و تفاوت های آن پرداخت که در ادامه بیان خواهیم کرد. دوپامین در اغلب موارد با سروتونین در یک گروه دسته بندی می شود. هر دو ماده، از عناصر شیمیایی موجود در مغز هستند که کار انتقال پیام های عصبی را بر عهده دارند و هر دو، یک نوع حالت روحی را در فرد ایجاد می کنند. اما در برخی ویژگی های اصلی با هم متفاوت هستند. دوپامین در حقیقت واکنش به انجام یک عمل مثبت توسط شخص است، در حالی که سروتونین با افزایش حس خوشحالی در فرد بیشتر تولید می شود. از طرفی کمبود هر کدام از این دو ماده حسی متفاوت را در فرد ایجاد می کند.
عملکرد دوپامین در مغز
دوپامین عملکردهای متفاوتی در مغز دارد که بسته به نوع فعالیت، متفاوت است. از جمله این عملکرد ها به موارد زیر می توان اشاره کرد.
- نقش دوپامین در حرکت بدن؛ بخش عمده ای از عملکردهای حرکتی در بدن به میزان ترشح دوپامین در مغز بستگی دارد. آن قسمت از مغز که مرتبط با حرکات فیزیکی است، با وجود دوپامین به فعالیت خود ادامه می دهد. در واقع با تولید دوپامین در سلول های عصبی، حرکات فیزیکی مدیریت می شود. اگر میزان تولید دوپامین بیش از حد باشد، فرد دچار حرکات اضافی مثل تیک های عصبی می شود، یعنی دائما در حال تکرار کار خاصی است و اگر مقدار دوپامین ترشح شده کمتر از حد معمول باشد، فرد دچار عدم تعادل شده و کنترلی بر حرکات خود ندارد، مثل بیماران مبتلا به پارکینسون که دچار لرزش اندام هستند.
- دوپامین تاثیرگذار بر توجه و تمرکز؛ تولید دوپامین در مغز بر میزان توجه و تمرکز فرد نیز تاثیرگذار است. در واقع دوپامین تولید شده در VTA به آن بخشی از مغز که مسئول آگاهی و توجه است، منتقل شده و از این طریق فرد متوجه موضوعی خاص خواهد شد. با کم و زیاد شدن مقدار تولید دوپامین در مغز عملکرد فرد نیز در تمرکز بر موضوعی خاص ضعیف می شود.
- دوپامین و احساس درد؛ در مواردی که فرد درگیر یک تنش ناگهانی شود، دوپامین تولید شده و در بخش هایی از مغز گسترده می شود.
- دوپامین هورمون شادی آور؛ گفتیم که دوپامین نیز همانند سروتونین عنصر شادی در مغز است. در واقع ترشح این عنصر باعث ایجاد حس رضایت و شادی در فرد می شود. کاهش یا افزایش میزان تولید این عنصر مستقیما بر ایجاد حس شادی و غم در فرد تاثیرگذار است.
دوپامین و عملکرد حافظه
یکی دیگر از بخش های مغز که مستقیما با تولید دوپامین در ارتباط است، عملکرد حافظه است که البته یکی از حساس ترین بخش ها می باشد؛ زیرا با کوچک ترین کم و زیاد شدن ترشح دوپامین در مغز ، فرد دچار اختلال در حافظه خواهد شد. علاوه بر این، دوپامین بر سلول های یادگیری مغز و قدرت یادگیری نیز تاثیرگذار است. هنگام یادگیری مطلبی خاص، اگر دوپامین به اندازه کافی ترشح شود، یادگیری آسان تر اتفاق خواهد افتاد، اما با کاهش تولید این ماده مطلب به راحتی در حافظه ثبت نخواهد شد. از طرفی همان گونه که اشاره کردیم، دوپامین عنصر رضایت است. در واقع اگر فرد نسبت به یادگیری مطلبی خاص علاقه مند بود، ترشح این ماده افزایش یافته و یادگیری بهتر روی می دهد، اما هر چه رضایت فرد در توجه به مطلب یا یادگیری آن کمتر باشد، به حافظه سپردن آن، مشکل تر است.
درک این مسئله می تواند به عملکرد بهتر معلمان کمک کند. همیشه برای معلمان این سوال مطرح است که چرا مطلب یکسانی در کلاس برای عده ای ساده و راحت است و سریعا آن را به خاطر سپرده و برای عده ای دیگر مشکل بوده و حفظ آن تقریبا غیر ممکن است. با شناخت این بخش از عملکرد مغز دبیر می تواند از راهکار های جدید برای تدریس استفاده کند و فرد را علاقه مند به مطلب کند و با وعده جایزه رضایت فرد را جلب کند تا با ترشح دوپامین، حافظه راحت تر مطلب را دریافت و ثبت نماید.
دوپامین وتاثیر آن در فرایند اعتیاد
مواد مخدری مثل دوپامین و آمفتامین در عملکرد اصلی سلول های عصبی اختلال ایجاد می کنند. در واقع زمانی که دوپامین به عنوان انتقال دهنده عصبی قصد انتقال پیامی را دارد، ماده مخدر بر این روند انتقال تاثیر گذاشته و آن را کند می کند. یعنی پیام در سلول اولیه باقی مانده و قابلیت انتقال به سلول بعدی ندارد. به همین دلیل دوپامین اضافی تولید شده و فرد احساس می کند که در اثر مصرف ماده مخدر دچار حس رضایت شده در حالی که این احساس به دلیل عملکرد طبیعی دوپامین است.
میزان تولید دوپامین در شب کم می شود
دوپامین و خواب؛ تولید دوپامین در مغز با حس خواب آلودگی در فرد در ارتباط است. در طول روز که میزان تولید دوپامین بیشتر است، فرد هوشیار بوده و انرژی بیشتری دارد. اما با تاریک شدن هوا میزان ترشح دوپامین در مغز کاهش یافته و فرد خواب آلوده می شود. دلیل اینکه بیماران مبتلا به پارکینسون همیشه خواب آلوده به نظر می رسند نیز همین کاهش تولید دوپامین در مغز آن ها می باشد. در این مقاله سعی شد یکی ازترکیبات آلی موجود در مغز را معرفی نماییم. همچنین برای شناخت دیگر مسائل مربوط به مغز، از جمله بیماری ها و روش های نوین درمانی مربوط به آن، مثل کاربرد سلول های بنیادی در درمان بیماری های مغزی می توانید به بخش سلامت مجله اینترنتی ماه سر بزنید.
با سلام ممنون از مطالب خوبی که ارائه می دهید
آیا مواد غذایی بر ترشح دوپامین تاثیر دارند ؟ چه مواد غذایی باعث کاهش یا افزایش ترشح این ماده در مغز می شود ؟